Het vluchtelingenvraagstuk, een virtueel onderzoek

Door Guus Hustinx

Het debat over het vluchtelingenvraagstuk is verhard. Voor- en tegenstanders staan lijnrecht tegenover elkaar. Voorstanders worden bedreigd. In wat voor dynamiek zijn we terechtgekomen? Waar zit mogelijk een uitweg hieruit? We deden een experiment.

Systeemopstelling als virtuele test
Wij experimenteren al langer in onze systeemwerkplaatsen met meer complexe en maatschappelijke vraagstukken om te ontdekken hoe we zo de dynamiek kunnen doorgronden en de effecten van ingrepen in beeld kunnen krijgen. We gebruiken daarbij het Speelveld, de door onszelf ontwikkelde NLP methode, of we werken met systeemopstellingen. De laatste keer kwam het vluchtelingenvraagstuk aan de orde.
De vraag die ons bezig hield was: ‘in welke dynamiek zijn we terechtgekomen en hoe kunnen we dit samen oppakken in plaats van elkaar te bestrijden?’ We besloten om met deze vraag een maatschappelijke systeemopstelling te doen.
Met de groep onderzochten we welke spelers of elementen bij deze vraag een rol spelen. Wat iemand opperde representeerde hij of zij vervolgens ook. We kwamen tot de volgende lijst:
• De vluchtelingen
• De instanties
• De media
• De om-armers
• De afwijzers
• De populisten
• De verdieners
• De toeschouwers
• De angst
De lijst is zeker niet uitputtend, want het aantal deelnemers was beperkt en we wilden het ook niet te complex maken, het is tenslotte een experiment. In de opstelling zocht ieder zijn eigen plek in de ruimte. Als begeleiders hebben we het proces zich laten ontwikkelen. We hebben geen interventies gedaan. Op het moment dat de dynamiek zichtbaar geworden was en patronen zich begonnen te herhalen hebben we de opstelling afgebroken. In een kring staande rondom het veld hebben we geëvalueerd en enkele voorzichtige conclusies getrokken.

Wat zichtbaar wordt
• De vluchteling krijgt met geen enkele partij in de opstelling enige verbinding, ook niet met de om-armers. Reactie van de vluchteling op de hoog oplopende emoties bij de andere partijen: ‘dit gaat helemaal niet over ons, niemand ziet of hoort ons echt. Wij willen een plek waar we veiligheid en rust kunnen ervaren en daarna zo snel mogelijk ons eigen leven oppakken.’
• De om-armers blijven herhalen: dit zijn gewoon mensen en die moeten we helpen. Ze lopen voortdurend achter de vluchteling aan, maar krijgen geen contact. De om-armers komen uiteindelijk tegenover de populisten terecht. Er ontstaat een harde verbale strijd met de populisten.
• De media lopen rond als een kip zonder kop en stichten vooral verwarring.
• De instanties staan in het midden en voelen zich overweldigd door alles wat op ze af komt. Zij zijn de weg kwijt en lijken vooral houvast te zoeken bij de verdieners. Ook de instanties zien de vluchteling zelf niet staan.
• De verdieners melden later dat ze de vluchteling vooral zien als object, een kans om geld mee te verdienen. Zij zien de instanties als de ingang daarvoor en blijven daar dicht in de buurt.
• De populisten zijn zeer nadrukkelijk aanwezig, zoeken in het begin vooral de media op. Gaan overal langs, maar krijgen nergens echt contact. Veel verbaal geweld en weigeren ieder contact met de vluchtelingen.
• De afwijzers staan aan de zijlijn en worden door niemand in het veld gezien, zelfs niet door de populisten. Pas als de afwijzers hun ongenoegen hardop uiten maken de populisten even contact. Reactie van de afwijzers: ‘jullie gebruiken ons alleen maar als het jullie uitkomt, verder zien ook jullie ons niet staan’.
• De angst heeft contact met de populisten en later met de afwijzers. De angst volet zich sterke worden en eindigt uiteindelijk aan de zijlijn tussen de toeschouwers en de afwijzers.

De dynamiek
Bij de start van de opstelling ontstaat er strijd tussen een aantal partijen. Strijd om de aandacht, om het voortouw, om de macht. In de dynamiek die ontstaat, zien we dat na een heftige periode met sterke negatieve emoties, steeds meer partijen afhaken en naar de zijlijn vertrekken, roepende in de woestijn worden en uiteindelijk toeschouwer. In het veld blijven over: de instanties, de verdieners en de populisten. Confrontatie en tegenover elkaar staan wordt steeds meer ‘ieder voor zich’, gelaten, onmacht, stagnatie. In die dynamiek kunnen we zien dat de angst gedijt. De populisten spelen daar op in en proberen de angst tot hun bondgenoot te maken. Het dieper liggende patroon is hier het ontbreken van onderlinge verbinding. Iedereen staat alleen, geen enkele partij is in staat werkelijk contact te maken met een andere. Wat daar onder zou kunnen liggen -maar dan speculeer ik een beetje- is het onvermogen, de onmacht van alle partijen om verantwoordelijkheid te nemen voor zichzelf en/of het totaal.

Conclusies
We hebben samen een toch wel verbluffende conclusie getrokken: de kracht zit zichtbaar juist bij de vluchteling en bij geen enkele andere partij. En ‘that makes sense’, het besluit nemen om je geboortegrond te verlaten en een gevaarlijke reis van 5000 kilometer afleggen getuigt van kracht. Toch worden vluchtelingen hier gezien als zielig, slachtoffers die geholpen moeten worden, omdat ze het zelf niet kunnen. Vervolgens stoppen wij ze in een opvangsysteem waarbij ze nauwelijks bewegingsvrijheid krijgen en afhankelijk gemaakt worden, kortom gehospitaliseerd worden. Door deze aanpak maken we ze juist tot slachtoffers. Dat biedt een doorkijkje naar een andere benadering. De verantwoordelijkheid bij de vluchteling leggen: ‘we bieden je onderdak en eten, waarborgen je veiligheid.’ En vervolgens de vraag voorleggen: ‘wat wil jij gaan doen om je leven hier op te pakken, wat wil jij bijdragen aan onze maatschappij en hoe kunnen wij je daarbij ondersteunen?’

De vluchtelingen en de afwijzers hebben een belangrijke factor gemeen. Beiden hebben het gevoel niet gezien en niet gehoord te worden. Daarin ligt ook een een aanknopingspunt. In de opstelling hebben we gezien dat de populisten sterker worden doordat de afwijzers geen plek in het geheel krijgen. Ook vanuit de instanties zien we geen enkel lijntje naar deze groep. De populisten stappen in het gat dat er zo valt en gedijen daarop. Dus geef de afwijzers hun plek, neem hun angst serieus, betrek ze erbij en breng ze juist in contact met de vluchtelingen, zorg ervoor dat ze de kans krijgen elkaar te zien en te horen.

Als derde belangrijke punt zien we dat er een bindende factor ontbreekt. Het systeem valt uit elkaar, de samenhang die er zou moeten zijn, ware het een gezond systeem, ontbreekt en er is niets of niemand die dat proces kan voorkomen. Wie of wat die bindende factor zou moeten vormen? Ik denk dat onze politieke leiders, of toch tenminste onze premier daar een belangrijke rol in zouden moeten spelen. Moreel leiderschap tonen, boven de partijen staan, tegenstellingen overbruggen, ieder zijn plek geven, staan voor menselijke principes, de boodschap dat we het samen moeten oplossen, dat niemand hierin kan en mag ontbreken.

De methode
We hebben voor dit ‘virtuele onderzoekje’ gebruik gemaakt van systeemopstellingen (in combinatie met een gezonde NLP kijk op de dingen). Ik loop al langer met de vraag rond welke methoden bruikbaar kunnen zijn om maatschappelijke en ook organisatievraagstukken meer systemisch te kunnen onderzoeken. Laten we daar nog eens wat verder op inzoomen.

Interventies vooraf testen
Ik verbaas me al jaren dat vergaand overheidsbeleid, forse interventies zoals reorganisaties, overnames etc. zonder veel onderzoek vooraf en zonder veel inzicht in de effecten worden doorgevoerd. Uit de systeemtheorie weten we dat naarmate systemen complexer zijn de uitkomsten van interventies moeilijker te voorspellen zijn. De voorbeelden liggen voor het oprapen (laten we nog even de nationalisatie van de politie in herinnering roepen). Dat besef lijkt maar lastig door te dringen tot de directiekamers. Als een auto op de markt gebracht wordt is daar jaren van ontwikkeling en testen aan vooraf gegaan en dat vinden we vanzelfsprekend. Hoe anders gaat het in de wereld van overheid en organisaties. Op basis van onuitgesproken aannames en vooronderstellingen worden interventies bedacht en gaat men aan de slag. Vervolgens komt er een proces op gang van trial en error, bijstellen en afstellen. Soms met miljoenen kostende mislukkingen als gevolg, vaak met aanzienlijke maatschappelijke en persoonlijke schade. Rond het vluchtelingenvraagstuk zien we datzelfde proces van trial en error en daarmee een sterke toename van de maatschappelijke weerstand. Was dat niet te voorzien geweest? Had dat voorkomen kunnen worden?

Een virtuele methode
De grote vraag is dus hoe je voorgenomen interventies of beleid vooraf kan testen? Dan moet je de complexe werkelijkheid dus nabootsen, je moet een virtuele werkelijkheid scheppen waarin je de voorgenomen maatregelen kan uitproberen. En dan hebben we het vooral over de effecten in de ‘onderstroom’. Met haar grootschalige aanpak stuurt het COA op cijfers, de bovenstroom. De weerstand bij de plaatselijke bevolking, die juist kleinschalige voorzieningen wil, is echter een effect in de onderstroom. We zouden dus interventies willen testen op hun effecten in de onderstroom. Er bestaan enkele methoden die daarvoor bruikbaar zijn:
• Het Speelveld der Verandering. (door Mieke Laarakkers en mijzelf ontwikkeld).
In het Speelveld onderzoeken we de dynamiek en de hefboom door de criteria en de overtuigingen van de stakeholders in kaart te brengen: een systemische NLP methode.
• Systeemopstellingen.
De stakeholders uit het systeem worden door representanten vertegenwoordigd. Zij worden ruimtelijk opgesteld. De dynamiek in het systeem ontvouwt zich in de opstelling.
• Mutual Gains Approach. (MGA)
Ontwikkeld uit het gedachtengoed van het ‘Harvard Negotiation Project’. Denken in termen van belangen in plaats van standpunten. Zoeken naar èn-èn in plaats van òf-òf.
MGA is duidelijk een meer rationele methode, een methode van het hoofd. Systeemopstellingen zijn vooral van de emotie en de intuïtie, van het hart en de buik. Het Speelveld combineert alle drie.

Conclusie
Terug naar ons experiment. We wilden onderzoeken hoe systeemopstellingen bij kunnen dragen aan maatschappelijke vraagstukken. De uitkomsten in de vorm van een aantal voorzichtige conclusies zijn heel interessant. De vraag is natuurlijk wat het ‘waarheidsgehalte’ is van wat er in de opstelling zichtbaar werd. Het zou natuurlijk veel sterker zijn als we deze opstelling gedaan zouden hebben samen met vertegenwoordigers van alle betrokken groepen (en wellicht nog wel meer relevante stakeholders dan we nu benoemd hebben). Dan kunnen we namelijk de uitkomsten direct toetsen bij de betrokkenen. Dan ook kunnen uitkomsten direct in stappen omgezet worden. Mijn conclusie: het is uitermate zinvol om maatschappelijke vraagstukken of organisatie vraagstukken door middel van bijvoorbeeld systeemopstellingen te onderzoeken en voorgenomen interventies of beleid te toetsen op de effecten. Zijn de uitkomsten ‘de waarheid’? Dat weten we niet, ze geven duidelijk een indicatie over wat er speelt en wat de effecten zijn. Als de betrokkenen er een bredere kijk op het vraagstuk aan over houden, als hun wereldmodel ruimer is geworden, dan betekent dat al veel winst.

Wij bleven in onze groep achter met interessante inzichten en tegelijkertijd de vraag: ‘hoe krijgen we die op relevante plaatsen over het voetlicht?’ Er was immers niemand bij die echt invloed uit kan oefenen op het juiste niveau en het juiste moment. Ik ben zelf anders naar het hele vraagstuk gaan kijken en dat hebben de andere deelnemers ook gemeld. Ik zal in discussies hierover een ander geluid laten horen dan voorheen, ik schrijf en publiceer er over. Een druppel op een gloeiende plaat? Ja, en als NLP-ers weten we dat wat binnen onze controle ligt soms klein is maar wel het enige wat we kunnen doen.
Wij gaan zeker door met experimenteren met systeemopstellingen en met het Speelveld rond maatschappelijke en organisatievraagstukken. Liefst met direct betrokkenen, ook dat.

Reageren: guus@wordpress-614679-2010139.cloudwaysapps.com

Voor wie wil leren werken met de Speelveld-methode is er de workshop systeemgeheimen bij het IEP. Zie daarvoor: http://www.iepdoc.nl/overige-trainingen/hoe-organisaties-echt-veranderen/