De operationele ad-hac-val

Visie kun je leren

We leven in een chaotische wereld. Des te belangrijker om een visie te hebben, want een visie geeft ons richting en kan als toetsingskader dienen bij onze beslissingen. En visie, dat is geen gave, dat is een proces.

Door Guus Hustinx

“waar visie ontbreekt, komt het volk om” (Joop den Uyl)

Niet iedereen denkt zo over het belang van een visie. We hebben een premier die visie benoemde als een olifant die het zicht belemmert. Een andere bekende politicus meende dat je voor visie vooral bij de opticien moet zijn. Een CEO van een grote onderneming zei dat in deze tijden van chaos een visie zinloos is, die zou al achterhaald zijn zodra je hem geformuleerd hebt. Is hier sprake van begripsverwarring? Je zou het denken.

Visie of visioen

De dikke van Dale omschrijft visie als: een veelomvattend, breed inzicht in een materie met een duidelijk beeld omtrent toekomstige ontwikkelingen. In mijn termen geformuleerd: het doorzien van complexe samenhangen, onderlinge afhankelijkheden en systemische verwevenheid en bovendien een beeld hebben hoe over een langere termijn die zaken in samenhang opgelost kunnen worden. Bijvoorbeeld de reeks crises waar ons land nu mee geconfronteerd wordt: energiecrisis, stikstofcrisis, landbouwcrisis, klimaatcrisis, woningbouwcrisis. Iemand met visie doorziet de samenhang en snapt dat deze crises alleen in die onderlinge samenhang opgelost kunnen worden. 

Waar onze premier het heeft over de olifant, lijkt hij iets anders te bedoelen. Eerder een -in zijn ogen beperkend- visioen. Een visioen is iets anders dan een visie. Een visioen is een toekomstbeeld, een punt op de horizon waar je naar toe wilt werken. Zoals bijvoorbeeld: ik zie een samenleving voor me waarin we een circulaire economie hebben, waar welvaart eerlijk verdeeld is en we in balans met de natuur leven. Alle (grote) ideologieën en religies hebben hun eigen -al dan niet expliciet beleden- visioenen, die ze -soms met veel geweld- trachten te realiseren. 

In het taalgebruik worden volgens mij visie en visioen regelmatig door elkaar gebruikt. Dat maakt het er niet helderder op. Een visie moet dynamisch zijn en aangepast kunnen worden als de realiteit dat vraagt. Visioenen doen zich, jammer genoeg, vaker aan ons voor als statische, ideologisch gekleurde beelden. En dan kunnen ze mogelijk die olifant worden die het zicht op de realiteit verhindert. Maar laat ik duidelijk zijn: zonder visioenen zijn we stuurloos. 

Het belang van visie

Een onderneming produceert technisch hoogwaardige onderdelen voor elektrische auto’s. In de coronatijd valt een groot deel van de vraag weg. De CEO heeft een visie: 

‘Deze vraaguitval is tijdelijk, als ik nu mijn hoogopgeleide mensen ontsla ben ik ze mogelijk voorgoed kwijt. Als de vraag weer aantrekt krijgen we een inhaalslag en dan hebben we eerder meer mensen nodig dan minder. We gaan ons de komende tijd focussen op productontwikkeling en gaan onze processen onder de loep nemen en verbeteren. We accepteren een paar jaar met flinke verliezen doordat we iedereen gewoon aan boord houden’.

Hij heeft de aandeelhouders achter dat verhaal gekregen. Na het aantrekken van de vraag kon deze onderneming direct weer naar het oude niveau opschalen. De concurrenten kampen nog steeds met forse arbeidstekorten en kunnen daardoor niet -voldoende- leveren.

Voorbeelden van de effecten van een gebrek aan visie zijn er te over. Kijk naar Schiphol en de NS, die de gevolgen van hun korte termijn denken in coronatijd nog lang niet te boven zijn. Een ander voorbeeld is Philips. Dat heeft de afgelopen jaren al zijn ‘cashcows’ -marketingtaal- stelselmatig van de hand gedaan en zich volledig gespecialiseerd in medische technologie. Tegelijkertijd heeft het de kwetsbaarheid van die niche in de medische technologie sterk onderschat. Met als gevolg het verlies van minimaal 4000 banen en er wordt driftig gespeculeerd op een faillissement. 

Zijn al die grote crises die ik hierboven benoemde niet mede het gevolg van een decennialang gebrek aan visie? Een gebrek aan visie leidt in de praktijk tot ad-hoc beleid. En ad-hoc beleid heeft de neiging om de crisis te versterken. Zie de stikstofcrisis, die zich zo al meer dan 10 jaar voortsleept.

Visie als toetsingskader 

We begeleiden een college van B&W in haar teamontwikkeling. Ze staan voor grote keuzes die de toekomst van de stad in hoge mate gaan bepalen voor de komende decennia. De discussie daarover verzandt in onderlinge strijd en irritaties. We spiegelen dat naar hen en vragen op basis van welk toetsingskader ze de voorliggende keuzes eigenlijk beoordelen. Een gemeenschappelijk toetsingskader blijkt er niet te zijn. Ze beoordelen die grote keuzes ieder op basis van hun persoonlijke ideologie. Grofweg: economisch neoliberaal versus sociaal christelijk. Ze beseffen nu dat het nodig is om een gedragen visie te ontwikkelen willen ze als college tot gedragen besluiten kunnen komen. Een gedragen visie is richtinggevend bij het ontwikkelen en realiseren van beleid en het maken van de wezenlijke keuzes. 

Van visie naar visioen

Robert Dilts introduceerde twee interessante concepten rondom het begrip toekomst. 

• Emerging future: de toekomst die op ons afkomt, die zich ontvouwt, die zich aan ons toont. Een toekomst waarop we kunnen anticiperen. Met als kernvraag: wat vraagt deze toekomst van ons? 
• Compelling future: een aantrekkelijk toekomstbeeld waar je naar toe wilt werken; een ideale, realistische en haalbare toekomst waar betrokkenen zich graag aan willen verbinden. Kernvraag: waar willen wij naartoe? 

De emerging future past naadloos bij het idee van visie. De compelling future bij visioen. Ze hangen wel degelijk samen. Zonder een gedegen begrip van de toekomst die op ons afkomt -een visie-, kan er geen realistisch en aantrekkelijk toekomstbeeld -een visioen- ontstaan. Visie en visioen liggen in elkaars verlengde.

Visie kun je leren

We spreken veelal over visie in termen van: je hebt het of je hebt het niet. Alsof visie een gave is, iets dat sommigen toevalt en anderen niet. Maar visie is een nominalisatie, een proces dat we als ding benoemen. Visie is een proces, en gelukkig kun je dat proces leren. Visie ontwikkelen is hard werken, want visie is meer dan zo maar een mening. Aan een echte visie gaat een gedegen analyse vooraf.

Het gereedschap

Visie heeft verleden, heden en toekomst in zich. Met behulp van een tijdlijn kun je dus beide toekomstconcepten prima onderzoeken. Gedissocieerd aan de zijlijn kun je de tijdlijn overzien. Daar onderzoek je (oude) patronen, kun je het verleden en het heden extrapoleren naar de toekomst. Gedissocieerd maak je de analyse van wat er op je af komt en wat dat betekent voor waar je naar toe wilt. Geassocieerd beleef je vervolgens beide concepten. Je kunt over de tijdlijn naar de toekomst lopen om die te beleven. Je kunt vanuit de toekomst terugkijken naar het nu om te bezien hoe je alles hebt aangepakt. Zo kun je een compleet beeld -in termen van de structuur van de subjectieve ervaring- opbouwen.

5 thema’s

De toekomst is een wijds begrip. Je persoonlijke toekomst en ook die van je organisatie is altijd ingebed in de maatschappelijke context. Het is belangrijk dat je die meeneemt in je onderzoek. Wij hanteren daarbij 5 thema’s, die we op een tijdlijn uitzetten, waarbij we continu de onderlinge samenhang van die thema’s onderzoeken.

1. Maatschappelijke ontwikkelingen: Politieke, culturele, demografische, (macro)economische en geopolitieke ontwikkelingen, effecten van de klimaatcrisis, sociale media, etc.
2. Technologische ontwikkelingen :Technologische ontwikkelingen in de betrokken sector, zoals bijvoorbeeld biotechnologie, stikstofrevolutie, elektrificatie, nanotechnologie, etc.
3. Digitalisering: AI, robotisering, internet der dingen, data-gestuurde dienstverlening, algoritmen, etc.
4. Ontwikkelingen in de markt: De vraagontwikkeling, welk aanbod, wat doen de concurrenten, welke andere markten kunnen interessant worden, etc.
5. Conclusies, wat betekent dit voor ons: Deze thema’s worden vervolgens vertaald naar: wat betekent dit nu voor ons? Waar liggen kansen, waar liggen bedreigingen? Welke conclusies kunnen we hieruit trekken? Welke keuzes gaan we op basis hiervan maken?

Uiteraard is het belangrijk om de 4 eerste thema’s af te stemmen op je eigen branche, het type organisatie en de relevantie van de verschillende items.

De visie operationaliseren

Heb je de visie en het visioen scherp, dan is het belangrijk -en dat wordt nogal eens nagelaten- om die visie te operationaliseren. De Logische Niveaus vormen een prachtig model om dat te doen.

Bezieling               onze visie op de toekomst, de emerging future; ons visioen, de compelling future.

Identiteit               onze missie, wat willen wij daarin betekenen en bijdragen, wat willen we zijn?

Overtuigingen    wat zijn dan onze kernwaarden en overtuigingen, welke moeten we veranderen?

Vermogens           welke vermogens moeten we dan inzetten of ontwikkelen?

Gedrag                    welke stappen gaan we zetten, wat is onze output, wat leveren we wanneer?

Omgeving             waar en met wie doen we dat, welke markten en welke klanten? 

visie is een werkwoord

Een visie ontwikkelen is dus een proces. Wellicht kom je in dit proces erachter dat je wel veel vragen hebt maar nog weinig antwoorden. Dat vraagt dan om verder onderzoek, literatuur bestuderen, deskundigen raadplegen, andere markten onderzoeken, etc. Je kunt dit proces natuurlijk in je eentje doorlopen, maar veel sterker doe je dit met de groep betrokkenen, zoals je team, het MT, de directie, een vertegenwoordiging van alle geledingen uit je organisatie. Dan leidt het èn tot een gezamenlijke verbreding van inzichten en beelden van de toekomst èn uiteindelijk tot een gedragen visie en missie, tot op concreet niveau uitgewerkt in de Logische Niveaus. Gedragen visies met bijbehorende, aantrekkelijke visioenen, we hebben ze hard nodig in een chaotische wereld.

visie kun je leren

Wil jij, samen met je (directie)team, leren hoe een visie te ontwikkelen, dan maken wij graag een programma op maat. Het resultaat is tweeledig: een nieuwe gedragen visie en de kwaliteiten om dat voortaan zelf met je team te kunnen doen.

Neem contact met ons op via: www.intens.com of stuur een mail naar: info@intens.com