De operationele ad-hac-val

De ‘extended’ vierde waarnemingspositie

Door Guus Hustinx

Inleiding

De waarnemingsposities vormen, naast onder meer de logische niveaus, de grondslag van al mijn professionele NLP-handelen in organisaties. De vierde waarnemingspositie is een relatief nieuwe loot aan de NLP-stam (toegevoegd door Robert Dilts) die in zijn potentie en reikwijdte zelden de aandacht krijgt die ze verdient. Zeker in deze turbulente tijden blijkt die positie van enorme waarde. De vierde positie stelt ons namelijk in staat uit te zoomen en vanuit een breder perspectief de grotere verbanden en samenhangen te zien. En dat is nodig om van ad hoc-oplossingen naar ecologische, lange termijn oplossingen te komen.

De vier waarnemingsposities kort getypeerd

Tweede positie: geassocieerd in belang, overtuigingen, criteria, grenzen, emoties van de ander. Kwaliteit: inlevingsvermogen

Derde positie: geassocieerd in een neutrale observator, effecten van de interactie tussen zelf en ander. Kwaliteit: reflectievermogen

Vierde positie: geassocieerd in het grotere systeem, het systeem omvatten, zicht op de dynamiek in het systeem. Kwaliteit: wijsheid en ecologie

Er bestaat een natuurlijke volgorde: start in eerste, ga dan naar de tweede, derde en vierde positie, en vervolgens weer terug naar de eerste positie om de inzichten uit de andere posities om te zetten in handelen.

Ad hoc: vast in de eerste positie

Ik kom al jaren in organisaties en zie daar dat de vierde positie, voorzichtig gezegd, matig vertegenwoordigd is. De waan van de dag, brandjes blussen, blijkt al te vaak leidend. Die organisaties zitten vast in wat ik de ad hoc-val noem: vast in eerste positie en de korte termijn. In dat patroon is er geen tijd en energie om een pas op de plaats te maken en uit te zoomen om het grotere plaatje te kunnen zien en zo tot structurele oplossingen te komen. Natuurlijk, als het brandt moet je blussen. Maar als er steeds weer brand uitbreekt, is het verstandig om te onderzoeken hoe dat telkens kan ontstaan en dat achterliggende mechanisme structureel op te lossen. Dat vraagt om de vierde positie.

De vierde positie nader bekeken

Een directeur die deze positie had leren innemen, verwoordde het als volgt: “Ik zie niet meer wat ‘ze’ mij aandoen, maar wat ‘we’ creëren met elkaar. Dat is behoorlijk confronterend. Ik ben niet langer slachtoffer, want ik kan zien wat we anders en beter kunnen doen. Dat geeft energie. Tegelijkertijd heb ik ook de beperkingen in beeld en dat geeft realisme. Ik begrijp steeds beter hoe het totale systeem werkt en zie de patronen die we zelf creëren.”

De vierde positie staat dus voor uitzoomen om het grotere systeem in beeld te krijgen. Maar hoe ver zoom je uit? Uit de systeemtheorie kennen we het concept van verschillende systeemniveaus. Een voorbeeld daarvan zie je in bovenstaand plaatje. Naarmate je verder uitzoomt, neemt de complexiteit toe en tegelijkertijd neemt je invloedssfeer af. Hoe je die systeemniveaus definieert, en hoeveel ‘levels’ je onderscheidt, is mede afhankelijk van je focus. Een ecoloog of politicoloog zal andere niveaus onderscheiden dan ik als organisatiecoach.

Een voorbeeld

Als je als leidinggevende een moeilijk functionerend team weer op poten moet krijgen, dan kan je uitzoomen van het individuele niveau -de kwaliteit en performance van de losse teamleden- naar het hele team als entiteit, inclusief de teamleider en jijzelf. Zo kun je bekijken wat daar speelt in de interactie onderling en met de directe omgeving: basis vierde positie. De complexiteit is te behappen en je hebt vanuit je formele functie en vanuit je persoonlijke kwaliteiten de tools om dat aan te pakken. Dit level ligt binnen jouw controle.

Als je verder uitzoomt naar een hoger systeemniveau, level 2, zie je dat andere teams en de directie een rol spelen in het functioneren van dat team. Dat wordt al complexer en het functioneren van dat grotere systeem valt grotendeels buiten je controle. Als je nog verder uitzoomt, naar level 3, zie je de moordende concurrentiestrijd die in de branche aan de gang is, de invloed daarvan op de hele organisatie en op jouw team. Complexer en nog minder binnen je controle. 

Zoom je nog verder uit, naar een nog hoger systeemniveau, level 4, en je ziet dat het economische systeem de motor is van de strijd in de markt. In plaats van te innoveren en verduurzamen, zit je met elkaar in een ‘race to the bottom’. Die motor, het economische systeem, valt volstrekt buiten jouw controle. 

Toch kan het heel goed zijn om zover uit te zoomen, om zo het besef te ontwikkelen hoe de dynamiek in jouw team door dat grotere geheel beïnvloed wordt. Het maakt je milder, je kunt met meer compassie naar de worsteling van je medewerkers kijken en een andere aanpak zien. De centrale vraag daarbij is: wat kan jij doen binnen deze dynamiek? Wat ligt er binnen jouw controle en wat daarbuiten? Wie zijn de key-spelers in dit vraagstuk en hoe kan je die erbij betrekken?

De vraag is leidend

Hoe ver je uitzoomt is vooral afhankelijk van de vraag. Slaat je vraag op het ontwikkelen van een handelingsperspectief, dan is uitzoomen tot level één of twee meestal voldoende om uit de ad hoc-val te blijven. Wil je vooral inzicht krijgen in de grotere dynamiek, bijvoorbeeld omdat je langere termijnbeleid wil ontwikkelen, dan is uitzoomen tot level vier en mogelijk nog verder, level 5, de aarde als geheel, een goed idee. Belangrijk is wel steeds om de beweging in de waarnemingsgposities te maken van eerste naar vierde positie en tot welk level je wilt gaan, en vervolgens weer terug naar eerste positie, want alleen daar kan je inzichten omzetten naar daden die ook binnen je controle vallen.

Onderzoek je overtuigingen

Je hebt uitgezoomd en ziet de samenhang. Waarnemen zonder oordelen kan voorkomen dat je overtuigingen al tijdens het waarnemingsproces als filters gaan werken. Maar er komt een moment dat je betekenis gaat geven: wat zie ik hier nu en wat betekent dat? Als bijvoorbeeld ‘samenwerking’ jouw hoogste criterium is, oordeel je anders dan als je ’gezonde strijd’ belangrijk vindt. Het is dus van belang om je eigen criteria en overtuigingen helder te hebben, want die bepalen de betekenis die je geeft.

Er zijn een aantal technieken, waaronder het maken van causale kringen, systemisch kijken, en inzicht in vormen van systeemdynamiek, die kunnen helpen om te begrijpen wat je ziet. Ik verwijs daarvoor naar onze website waar voor de geïnteresseerde lezer vele artikelen over deze onderwerpen staan: https://intens.com/publicaties/

De Blue Marble 

Diverse astronauten, die dit prachtige beeld vanuit de ruimte aanschouwd hebben, zeiden dat dit beeld een kantelmoment in hun leven is geweest. Ze voelden dat ze vanaf dat moment niets meer konden doen of ondernemen zonder dat ze zichzelf afvroegen wat hun acties betekenden voor onze aarde als totaal. Jón Kalman Stefánsson schreef in een kort verhaal in de Volkskrant over ons ‘thuis’, de aarde, onder andere het volgende: “Er staan politici op die ons de vijand brengen en zichzelf als verlosser presenteren. (…) Allemaal hebben ze een pesthekel aan de foto van de Blue Marble. Die bedreigt hun claim dat de mensheid is verdeeld in ‘wij’ en de ‘anderen’.”

De vierde positie als levenshouding

Als je die vierde positie vaak oefent, wordt het op den duur een tweede natuur. Gebeurtenissen in mijn omgeving, in Europa, op wereldniveau, ik bekijk ze als vanzelfsprekend vanuit de vierde positie. En liefst vanuit het hoogste level, dat van de Blue Marble. Dat levert bijzonder inzichten op. Als je de samenhangen en de oorzaak-gevolg ketens, de dynamiek die er speelt, eenmaal ziet, zie je die patronen steeds terugkeren. Ik denk vaak: als ik dit kan zien, hoezo zien die anderen dat dan niet en handelen ze er niet naar? Dat zijn wel de situaties waarbij ik me machteloos en moedeloos ga voelen. Het ligt buiten mijn controle, dus ik moet vooral loslaten. Maar vanuit mijn grote betrokkenheid bij onze aarde als een veilige ‘thuis’ voor iedereen, vind ik dat vaak wel lastig. De vraag: ‘welke bijdrage kan ik leveren om dat te veranderen?’, helpt om weer met beide benen op de grond te komen. Wellicht kun je dat wijsheid noemen?

Conclusies

De essentie van het model van de waarnemingsposities is dat het je meerdere perspectieven biedt om inzichten en handelingsperspectieven te ontwikkelen. De vierde positie voegt daar een breder perspectief aan toe door uit te kunnen zoomen en zo steeds meer het grotere geheel en de grotere samenhang in beeld te krijgen. Dat stelt je in staat om de dynamiek te onderzoeken, om zo tot een meer ecologisch handelingsperspectief te komen. In deze tijd van groeiende ongelijkheid, toenemende polarisatie en onrust, is dat een vermogen dat ieder van ons in zou moeten kunnen zetten om tot positieve en ecologische veranderingen te komen, zowel privé als in organisaties.

De vierde positie ontwikkelen / oefening

Start met het formuleren van je vraag. Wat wil je met behulp van de waarnemingsposities onderzoeken?

Stap 1. Verken eerste, tweede en derde positie.

Markeer de vier posities in de ruimte. Roep een concrete situatie op die kenmerkend is voor jouw vraag. Wie zijn hier de kernspelers? Plaats die met behulp van papiertjes in de ruimte rond de tweede positie.Verken eerste, tweede en derde positie door achtereenvolgens in die posities te associëren.

Stap 2. Vierde positie basis level 1

Stap naar de vierde positie. Word je gewaar van het systeem dat je daar voor je ziet. Omvat het systeem, kijk er met liefde naar, met een open blik: ‘er is wat er is’. Zie jezelf daar in dat systeem. 

Stel jezelf de volgende vragen:

• Wat speelt er in dit systeem?
• Wie hebben daar nog meer invloed op?
• Wat is het effect daarvan op leden van het systeem?
• Welke (externe) krachten werken in op dit systeem?
• Wat zijn de consequenties, ook op het grotere geheel van de totale organisatie?
• Wie heeft hier het probleem? Wie zou het moeten hebben?
• Welke dynamiek speelt er in dit systeem?
• Wat doe ík daar wat die dynamiek in stand houdt?

Stap 3. Vierde positie level 2 en 3

Zoom verder uit. Stel je bijvoorbeeld voor dat je een drone bent, je stijgt verder op, je vergroot je blik. Andere betrokken systemen komen in beeld. Je wordt de vervlechtingen gewaar. Sommige key-spelers springen mogelijk in het oog. Je observeert, ziet de samenhangen.

• Wat speelt er in dit grotere systeem?
• Welke samenhang zie je, welke patronen ontvouwen zich?
• Welke dynamiek speelt er in dit grotere systeem? 
• Wat zijn de consequenties op het grotere geheel?
• Wat zijn de consequenties voor de ‘lagere’ systemen, hoe worden die door deze patronen beïnvloed?

Stap 4. Vierde positie level 4

Zoom verder uit. Je stijgt nog verder op, je vergroot je blik verder. De systemen worden abstracter, de key-spelers ook, die veranderen wellicht in instanties. Je observeert, ziet samenhangen, voelt verbanden, inzicht in hoe het werkt.

• Wat speelt er in dit nog weer grotere systeem?
• Welke samenhangen zie je, welke patronen?
• Welke dynamiek speelt er in dit grotere systeem? 
• Wat zijn de consequenties op het nog weer grotere geheel op de langere termijn?
• Wat zijn de consequenties voor de ‘lagere’ systemen, hoe worden die beïnvloed?

Als het belangrijk is voor jouw vraag, herhaal dan stap 4 en ga naar level 5 of nog verder tot je de Blue Marble bereikt hebt. Als dat voor jou werkt, kun je nog verder uitzoomen totdat je het hele heelal omvat.

Stap 5. Terug naar eerste positie

Stap terug naar eerste en word je weer bewust van de vraag waarmee je gestart bent.

• Binnen welke grotere dynamieken speelt jouw vraagstuk?
• Wat betekenen voor die jou?
• Wat kan jij doen binnen die dynamieken?
• Wie moet je daarbij betrekken en hoe? 
• Welke beperkingen ben je op het spoor gekomen, wat moet jij accepteren en loslaten?
• Wat zijn je eerste stappen?